Bohaterowie powieści

Pierwszoplanowymi bohaterami W pustyni i w puszczy są Staś i Nel.

Już na początku powieści otrzymujemy długą i dokładną charakterystykę dzielnego i inteligentnego Stasia, o Nel zaś wiemy jedynie, że była „słodka”. Po porwaniu chłopiec działa, planuje i walczy z przeciwnościami, a dziewczynka nieustannie wymaga opieki.

Sposób przedstawiania bohaterów może dziwić współczesnego czytelnika, ale właśnie tak na początku XX wieku – wtedy, gdy była pisana powieść – widziano tradycyjny podział ról.

Henryk Sienkiewicz nie tylko dostosował charakter swoich bohaterów do wymagań epoki, ale również gatunku literackiego – dziecięcej powieści przygodowej. Pisząc „W pustyni i w puszczy” miał w pamięci wiele innych książek, np. powieści Juliusza Verne’a czy Rudyarda Kiplinga, których bohaterami były dzieci, nastolatki, a także – zwierzęta. To zazwyczaj chłopiec stawał się główną postacią, a od jego sprytu, zaradności i odwagi często zależał los pozostałych bohaterów. Taki jest właśnie Staś – pasuje do ideału walecznego Polaka opisywanego także w  powieściach historycznych Sienkiewicza. Sam chłopiec nazywa siebie „błędnym rycerzem” – odwołuje się więc do bardzo starego wzoru męskości. I podobnie jak inni tego typu bohaterowie potrzebuje towarzyszki, którą może się opiekować i która będzie go podziwiać.

W jaki sposób Henryk Sienkiewicz stworzył Nel? Wzorował ją na Wandzie Ulanowskiej, córce swoich znajomych, z którą przez długie lata prowadził korespondencję. To Wandzi zdradził w jednym z listów, że planuje napisanie książki o przygodach dzieci w Afryce, i to ją nazywał żartobliwie małym Mzimu.

Powieściowa Nel jest uroczą dziewczynką: śliczną i naiwną. Samym urokiem podbija serca ludzi i zwierząt. Wpisuje się w stereotyp, według którego kobieta powinna być miła, dobra i piękna, ale niekoniecznie zaradna i wykształcona. Nie chodziła do szkoły, ponieważ jak wszystkie ówczesne panny z dobrego domu miała prywatną nauczycielkę, panią Olivier, o której umiejętnościach wiemy niewiele, poza tym, że geografię znała jednak dużo słabiej od Stasia.  Łatwo jednak przywołać epizody, w których również Nel odgrywa znaczącą rolę: broni przyjaciela przed gniewem porywaczy, oswaja słonia i robi wszystko, by Staś uratował mu życie, przekonująco odgrywa rolę Dobrego Mzimu. Jest rezolutną  dziewczynką, która bardzo dorośleje w czasie trudnej wędrówki przez Afrykę. Nel zadaje wiele pytań, jest ciekawa świata i nie boi się nowych wyzwań.

Czytając „W pustyni i w puszczy” dochodzimy do wniosku, że stereotypowo zostali potraktowani także bohaterowie drugoplanowi. W czasach Sienkiewicza biali Europejczycy uważali się za lepszych, bardziej cywilizowanych od ludzi o innym kolorze skóry. Poza tym obowiązywała konwencja literacka, zgodnie z którą główni bohaterowie miewali poczciwych służących „z ludu”. I dlatego chociaż Kali jest synem wodza, jest odważny i potrafi zrobić mnóstwo rzeczy, bez których dzieci nie przetrwałyby w Afryce (buduje zeribę, skóruje upolowane zwierzęta), w powieści jest postacią komiczną (bardzo dosłownie rozumie, co to dobro i zło, marzy, żeby dużo jeść i nic nie robić); Staś, mimo że bardzo go lubi, traktuje Kalego z wyższością. Z kolei Mea prawie się nie odzywa, nie wspominając o samodzielnym działaniu. Wiemy o niej tylko tyle, że kocha Nel i Kalego oraz że marzy o  koralikach.

Jednostronnie opisaną grupą są w powieści Arabowie. Występują, zgodnie z ówczesnym brytyjskim punktem widzenia,  wyłącznie w roli postaci negatywnych, brutalnych i okrutnych. Sienkiewicz, nie wnika w ich racje i nazywa  „barbarzyńcami”, zupełnie jakby  kultura arabska (stara i bogata) nie istniała albo nie miała wartości.

Taki obraz bohaterów jest wynikiem przyjętej konwencji literackiej, a także odbiciem sposobu myślenia o  świecie większości Europejczyków w czasach, kiedy Sienkiewicz tworzył swoją powieść. Warto o tym pamiętać w trakcie lektury.

 

Pytania i odpowiedzi

Spośród posiadanych przez chłopca umiejętności we współczesnym świecie przydają się znajomość języków obcych, historii, geografii i polityki. Pomaga również sprawność fizyczna i zaradność: chłopiec radził sobie zarówno w codziennym życiu (potrafił na przykład zorganizować podróż czy załatwiać sprawy z dorosłymi, jak z kapitanem Glenem i doktorem Clarym w pociągu), jak i w ekstremalnej sytuacji po porwaniu (żeby przetrwać, potrzebował pomocy Kalego i Mei, ale sam też nie pozostał bierny).

Mea jest pracowita, opiekuńcza (kocha Nel i chce dla niej dobrze), wierna (jest gotowa „umrzeć razem z Kalim”, którego darzy uczuciem) i skromna (pragnie „paciorków”, ale nie upomina się o nie, tylko stara się na nie zapracować). Posiada też duże umiejętności praktyczne: gotuje, zna się na życiu w dżungli.
Tworząc postaci Stasia i Nel, Sienkiewicz wzorował się na istniejących w jego czasach ideałach kobiety i mężczyzny (dziewczynki i chłopca). Pierwowzorem Nel jest zaprzyjaźniona z autorem Wanda Ulanowska. Oboje przypominają też postaci z jego wcześniejszych powieści.
Mea i Kali są bohaterami drugoplanowymi.