Henryk Sienkiewicz – podróżnik

Pisząc o egzotycznych wyprawach, Henryk Sienkiewicz czerpał nie tylko z wyobraźni, ale też z własnych doświadczeń: sam bardzo dużo podróżował. Zanim zyskał sławę jako pisarz, pracował jako reporter. Jedna z gazet, z którymi współpracował, wysłała go na dwa lata do Ameryki Północnej, co barwnie relacjonował. Później pojechał zwiedzać Europę, a kiedy wreszcie wrócił na ziemie polskie, co jakiś czas udawał się na bliższe i dalsze wycieczki. W końcu wyjechał do Afryki, gdzie spędził cztery miesiące.

Zgodnie z ówczesnym zwyczajem miał ze sobą listy polecające (zawierające dobrą opinię na jego temat) od ważnych osobistości, które mógł pokazywać miejscowym urzędnikom. Bardzo zależało mu na udziale w polowaniach (w czym przypomina Stasia), ale w realizacji tych planów przeszkadzały pisarzowi kłopoty zdrowotne. W Afryce zapadł między innymi na malarię, stąd dokładność opisu choroby Nel.

Sienkiewicz spotykał się z mieszkającymi w Afryce Europejczykami. Wśród nich był Niemiec, który w przeszłości służył pod dowództwem generała Gordona, tak przychylnie przedstawionego w powieści. Pisarz odmówił natomiast uczestniczenia w niemieckiej wyprawie wojskowej przeciwko tubylcom: „nic mu nie zawinili”, więc nie chciał ich atakować. Utrzymywał jednak przyjazne stosunki z przedstawicielami państw kolonizujących Afrykę. Marzył wprawdzie o odzyskaniu niepodległości przez Polskę, która była wtedy pod zaborami, ale nie dostrzegał podobieństwa między sytuacją ojczyzny a sytuacją afrykańskich krajów okupowanych przez Europejczyków. Widać to także we W pustyni i w puszczy. Sienkiewicz pozytywnie ocenia udział pana Tarkowskiego w powstaniu styczniowym, ale już uczestników powstania Mahdiego (którzy też walczyli o niepodległość) opisuje jako złych, okrutnych dzikusów.

Relację z podróży pisarz opublikował jako Listy z Afryki. Powieść W pustyni i w puszczy ukazała się dużo później i była inspirowana także innymi doświadczeniami autora, na przykład postać Nel wzorował na przyjaciółce Wandzie Ulanowskiej. Fabuła dzieła przypomina wcześniejsze powieści Sienkiewicza dla dorosłych. Często ważnym wątkiem jest w nich miłość między głównymi bohaterami, którzy zostają rozdzieleni przez nieprzyjaciół i odnajdują się dopiero po wielu komplikacjach. W historii o młodych bohaterach na początku nie ma co prawda romantycznego uczucia, jest za to porwanie przez wrogów i liczne przygody, a dorośli Staś i Nel biorą ślub. Pojawiają się tu także charakterystyczne dla twórczości Sienkiewicza ważne wydarzenia historyczne, stanowiące tło akcji: w tym przypadku powstanie Mahdiego.