W pustyni i w puszczy to powieść podróżnicza, którą Henryk Sienkiewicz napisał z myślą o młodym czytelniku. Wydana w 1911 roku książka od razu cieszyła się bardzo dużą popularnością wśród polskiej młodzieży, którą zafascynowały egzotyczne przygody Stasia i Nel.

Powieści przygodowe – w tym także podróżnicze – to bardzo ważna część literatury końca XIX i początku XX wieku. Powszechnie wtedy znane książki, takie jak na przykład Dzieci kapitana Granta autorstwa Juliusza Verne’a, z pewnością stanowiły swego rodzaju modele dla Sienkiewicza.

Niemniej w przypadku W pustyni i w puszczy pisarz opierał się w dużej mierze na własnych wspomnieniach z podróży – w roku 1890, a więc dwadzieścia lat przed rozpoczęciem pracy nad utworem, odwiedził północną i środkową Afrykę, gdzie toczy się akcja powieści. Poznawał tam ludzi z całego świata, reprezentujących różne państwa, kultury i religie, a wielu spośród nich posłużyło Sienkiewiczowi za inspirację dla stworzenia nietuzinkowych postaci, znanych z kart książki. Jego osobiste przygody z tej wyprawy znalazły swoje odbicie także w fabule powieści: widział Kanał Sueski i Port Said, obserwował powstanie Mahdiego i brał udział w polowaniach na afrykańską dziką zwierzynę. Autor W pustyni i w puszczy musiał przerwać podróż, gdy zachorował na malarię – to doświadczenie wpłynęło na opis przeżyć Nel, postaci bardzo bliskiej sercu pisarza, której pierwowzorem była Wanda Ulanowska, dziewięcioletnia córka bliskiego przyjaciela Sienkiewicza, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Bronisława Ulanowskiego. Wanda współpracowała również przy tworzeniu samej powieści i to z nią pisarz konsultował powstającą treść W pustyni i w puszczy, a w korespondencji z dziewczynką podpisywał się czasem jako „Staś Tarkowski”.

W pustyni i w puszczy to ostatnia ukończona powieść Henryka Sienkiewicza, który zdążył jeszcze nacieszyć się jej sukcesem. Ale dopiero po drugiej wojnie światowej utwór trafił na listy szkolnych lektur; do dziś wydawano go ponad 150 razy, a od kilkudziesięciu lat prawie każdy polski uczeń zwiedza Afrykę śladami Stasia i Nel. Kilku pisarzy podejmowało próby rozwinięcia powieści Henryka Sienkiewicza. Najbardziej znanym spośród nich był Marian Brandys, który po odbyciu podróży do Afryki wydał w 1961 i 1962 roku dwie książki: Śladami Stasia i Nel oraz Z panem Biegankiem w Abisynii. Opisał w nich, jak zmieniły się Sudan i Egipt na przestrzeni pięćdziesięciu lat od wydania W pustyni i w puszczy. Wojciech Sambora opublikował w 1993 roku dalszy ciąg powieści, zatytułowany Powrót do Afryki, w 2005 roku pojawił się komiks internetowy Nowe przygody Stasia i Nel, a w 2014 roku powieść Leszka Talki Staś i Nel. Zaginiony klejnot Indii.